Cao nguyên trắng Bắc Hà (Lào Cai) không chỉ có bạt ngàn hoa mận trắng xóa núi đồi mà ngay giữa trung tâm thị trấn Bắc Hà còn có một dinh thự bề thế, mang đậm nét cổ kính của kiến trúc châu Âu. Đó chính là dinh thự Hoàng A Tưởng, còn gọi là dinh thự vua Mèo, nơi từng được coi là ngôi nhà quyền lực nhất vùng cao nguyên trắng.
Dinh thự Hoàng A Tưởng được xây dựng trong vòng 8 năm (từ năm 1914 đến năm 1921), chủ nhân là Hoàng Yến Chao dân tộc Tày, cha đẻ của Hoàng A Tưởng. Theo lịch sử ghi nhận, trước năm 1945, Bắc Hà là xã hội thuộc địa nửa phong kiến, có giai cấp thống trị và bị trị, người bóc lột và kẻ bị bóc lột, trong đó tầng lớp bóc lột là các thổ ti mà điển hình là cha con Hoàng Yến Chao và Hoàng A Tưởng. Tuy là người dân tộc Tày nhưng cai trị một vùng có tới 70% là người Mông nên được dân gọi là “vua”.
Trong suốt thời gian trị vì, được thực dân Pháp nâng đỡ, cha con Hoàng Yến Chao và Hoàng A Tưởng đã ra sức bóc lột nhân dân, làm ăn bất chính tiếp tay cho đồn binh Pháp và bọn tay sai. Dựa vào tiềm lực kinh tế, Hoàng Yến Chao đã xây dựng một dinh thự bề thế để thể hiện sự giàu có và uy quyền của mình. Sau này, Hoàng A Tưởng lớn lên, sống cùng các bà vợ trong dinh thự, vậy nên đây được dinh thự Hoàng A Tưởng.
Dinh thự Hoàng A Tưởng tọa lạc tại trung tâm thị trấn huyện Bắc Hà, phía sau và hai bên đều có núi, phía trước có một dòng suối uốn lượn và có núi thế mẹ bồng con. Thế đất “tựa sơn đạp thủy” vững chãi, với mong muốn dòng họ được quyền quý, con cháu đời sau vinh hiển chính là nhờ hai kiến trúc sư người Pháp và Trung Quốc lựa chọn, sau đó trực tiếp thiết kế và chỉ đạo thi công.
Hai kiến trúc sư đến từ hai nền văn hóa khác nhau đã tạo nên một ngôi biệt thự độc đáo mang phong cách Á – Âu kết hợp. Trong đó nổi lên là các nét kiến trúc phương Tây được thể hiện trong những chi tiết như họa tiết cành nguyệt quế đắp nổi trên các cửa vào, biểu tượng cho hạnh phúc và thịnh vượng, cửa lan can trổ ra hình vòm, cột nhà thanh thoát, lan can, cầu thang vòng, hành lang lát gạch.
Khu dinh thự vua Mèo là một kết cấu kiến trúc khá đặc biệt so với kiến trúc các dinh thự khác tại Việt Nam thời bấy giờ. Dinh vừa là nơi để ở của cha con Hoàng Yến Chao, Hoàng A Tưởng, song cũng là nơi làm việc và còn có chức năng pháo đài bảo vệ. Toàn bộ dinh có sự đan xen hài hòa, bố cục hình chữ nhật liên hoàn khép kín tổng thể 36 phòng, với tổng diện tích lên đến 4.000m2. Dinh thự còn thể hiện được chức năng bảo vệ chủ nhân tòa nhà, với các tường rào bảo vệ, bốn phía tường đều có lỗ châu mai như pháo đài và có lính canh giữ.
Ở giữa sâu vào trong là nhà chính. Hai bên tả, hữu là nhà phụ, trước là bức bình phong, giữa là sân trời. Các cửa nhà hình vòm tuy cao thấp không đều nhưng cân đối, trước các cửa đều đắp pháo nổi công phu đẹp mắt. Mặt chính trang trí bằng nhiều hoạ tiết công phu, hai bên cột đắp nổi hai câu đối với nội dung chúc gia đình dòng họ hiển vinh…
Hai bên tả hữu của ngôi nhà là hai dãy nhà ngang có bố cục, kiến trúc giống nhau. Mỗi dãy đều hai tầng và thấp hơn nhà chính, mỗi tầng có 3 gian, sử dụng làm phòng khách, phòng ăn, phòng ngủ.
Tiếp giáp với hai dãy nhà còn có hai nhà phụ cũng gồm hai tầng nhưng kiến trúc đơn giản và dùng làm nhà kho. Khu dinh thự vua Mèo đã đạt đến trình độ thiết kế tinh xảo và nổi lên với quy mô đồ sộ tại vùng núi cao xa xôi, hùng vĩ như Bắc Hà thuở xa xưa.
Hiện nay, công trình đã được sử dụng như một điểm tham quan du lịch dưới sự quản lý của Trung tâm thông tin du lịch Lào Cai. Một bên dãy phòng được dùng làm nơi bày bán các sản phẩm thủ công như khăn, áo, váy thổ cẩm hay tẩu thuốc, vòng bạc…
Ngoài ra, tại đây còn xây dựng một mô hình nấu rượu ngô truyền thống của người dân Bắc Hà. Bếp nấu rượu nằm ngay sau ngôi nhà là nơi giới thiệu về cách thức nấu rượu cũng như cho du khách thưởng thức rượu ngô Bắc Hà tại chỗ.
Gần 100 năm tồn tại với thời gian, dinh thự Hoàng A Tưởng vẫn uy nghi nổi bật giữa cao nguyên trắng Bắc Hà. Là chứng nhân lịch sử và cũng là điểm đến không thể bỏ qua của mỗi du khách khi đến thăm Bắc Hà.
